وقتی نام بیماری سل را می شنویم ناخوداگاه تصویر یک بیمار با سرفه های مداوم و همراه با خلط و خون در ذهن ما تداعی می شود. ولی در واقع همیشه اینطور نیست.برای آگاهی بیشتر در مورد این بیماری باید بدانید که سل، یکی از بیماری‌های شناخته شده بشر است و سابقه آن به مصر باستان برمی‌گردد. تحقیقات انجام شده بر روی اسکلت‌های مصری‌ها که حدود 3400 سال قبل از میلاد مسیح می‌زیستند،وجود این بیماری را در آن زمان اثبات می کند.
سل یک بیماری عفونی قابل پیشگیری و درمان است و توسط باکتری به نام مایکوباکتریوم توبرکلوزیس ایجاد می‌شود. این بیماری غالبا ریه‌ها را درگیر می‌کند، اما می‌تواند سایر قسمت‌های بدن را نیز تحت تاثیر قرار دهد.
نحوه انتقال بیماری سل
زمانی که فرد مبتلا به سل، سرفه یا عطسه می کند و یا نفس می‌کشد،باکتری سل از طریق هوا منتقل می‌شود.بدین ترتیب که وقتی ذرات عفونی معلق در هوا توسط افراد دیگر استنشاق شوند،آنها را آلوده می کند. لازم به ذکر است که همه افراد آلوده به باکتری سل بیمار نمی‌شوند. سرفه‌های خلط‌دار که بیش از سه هفته طول بکشد و تب و تعریق شبانه،خستگی بیش از حد، کاهش وزن بی‌دلیل، بی اشتهایی و درد قفسه سینه، نشانه های بیماری سل می باشند.
انواع سل را بشناسیم!
وقتی از بیماری سل صحبت میکنیم در واقع منظورمان دو نوع سل است، سل فعال و سل نهفته
_سل فعال: این سل زمانی اتفاق می‌افتد که باکتری در بدن تکثیر شده و باعث ایجاد علائم می‌شود.
_ سل نهفته: در این نوع سل، باکتری سل در بدن غیرفعال است و هیچ علامتی ایجاد نمی‌کند ولی این باکتری می‌تواند در آینده فعال شده و باعث بیماری سل فعال شود.
افراد در معرض خطر بیماری سل
افرادی که در تماس نزدیک با فرد مبتلا به سل فعال هستند، مستعد بیماری سل می باشند.همچنین کسانی که سیستم ایمنی بدن آنها ضعیف است بیشتر از افراد عادی امکان درگیری به بیماری سل در آنها وجود دارد. مانند افراد مبتلا به ایدز ، دیابت یا سوء تغذیه و همچنین کودکان زیر 5 سال.
پیشگیری از سل در بارداری
به دلیل اینکه تزریق واکسن سل در دوران بارداری توصیه نمی شود، برای پیشگیری از سل در این دوران اقداماتی باید انجام شود تا دوران بارداری ،بی خطر و سالم طی شود. اگر مادران باردار در معرض فرد مبتلا به سل هستند باید به پزشک خود اطلاع دهند و آزمایش غربالگری سل را انجام دهند. رعایت نکات بهداشتی در این دوران ضروری است و مادران باردار باید دست‌های خود را به طور مرتب با آب و صابون بشویند و حتی الامکان از تماس نزدیک با افراد مبتلا به سل فعال خودداری کنند.
بیماری سل چگونه تشخیص داده می شود؟
تشخیص بیماری سل با استفاده از روش‌های مختلفی انجام می‌شود:
1. معاینه فیزیکی :پزشک با معاینه فیزیکی و بررسی سابقه پزشکی بیمار، به دنبال علائم و نشانه‌های سل می‌گردد. این علائم می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
● سرفه‌های پی در پی که بیش از سه هفته طول بکشد
● خلط خونی یا همراه با چرک
● درد قفسه سینه
● کاهش وزن بی‌دلیل
● خستگی شدید
● تب و لرز
● تعریق شبانه
2. آزمایش توبرکولین (TST)
رایج‌ترین آزمایش برای بررسی عفونت باکتری سل،آزمایش توبرکولین است که به آن تست مانتو نیز می‌گویند. در این آزمایش، مقداری از پروتئین مشتق شده از باکتری سل به زیر پوست فرد تزریق می‌شود. اگر فرد قبلاً به باکتری سل آلوده شده باشد، در محل تزریق برجستگی ایجاد می‌شود.اگر رفتن به آزمایشگاه برایتان سخت است از خدمات آزمایش در منزل می توانید بهره ببرید.
3. آزمایش خون IGRA
آزمایش IGRA نوعی آزمایش خون برای بررسی عفونت باکتری سل است. این آزمایش به دنبال پاسخ سیستم ایمنی بدن به آنتی‌ژن‌های خاص باکتری سل می‌باشد.
4. آزمایش خلط
آزمایش خلط نیز یکی از روش‌های تشخیص سل فعال است که در آن، نمونه خلط بیمار در زیر میکروسکوپ بررسی شده تا وجود باکتری سل در آن مشخص شود. از کشت خلط برای تأیید وجود باکتری سل نیز استفاده می شود.
5. تصویربرداری
از رادیوگرافی قفسه سینه و سی‌تی‌اسکن که روش های تصویربرداری هستند،برای بررسی وجود ضایعات سل در ریه‌ها و سایر اندام‌ها استفاده می‌شود.برای افرادی که در ترافیک و شلوغی اذیت می شوند، انجام رادیولوژی در منزل نیز می‌تواند گزینه مناسبی باشد.
در برخی موارد، برای تشخیص سل از آزمایش هایی مانند بیوپسی یا آزمایش مایع مغزی نخاعی استفاده می شود و بهترین روش تشخیص سل به عوامل مختلفی از جمله سن بیمار، سابقه پزشکی، علائم و نشانه‌ها و دسترسی به امکانات تشخیصی بستگی دارد.
درمان بیماری سل
سل با مصرف داروهای آنتی‌بیوتیک به مدت 6 تا 9 ماه درمان می‌شود.برای درمان سل فعال، باید تمام دوره درمان را به طور کامل و طبق دستور پزشک انجام داد.و بیماران باید توجه داشته باشند که عدم درمان سل می‌تواند منجر به عوارض جدی و حتی مرگ شود.در این گونه موارد، صدور گواهی فوت در منزل در تخصص موسسه های خدمات درمانی می باشد.
واکسن سل در سال 1921،توسط آلبرت کالمت و گی‌ین ساخته شد. باید بدانید که این واکسن به طور کامل از ابتلا به سل جلوگیری نمی‌کند، اما می‌تواند از ابتلا به فرم‌های شدید بیماری، به خصوص در کودکان، محافظت کند و در حقیقت تنها واکسن موجود برای پیشگیری از بیماری سل است. این واکسن از باکتری ضعیف‌شده سل گاوی تهیه می‌شود.واکسن BCG سیستم ایمنی بدن را در برابر باکتری سل تحریک می‌کند و این کار به بدن کمک می‌کند تا در صورت ابتلا به سل، با آن مبارزه کند. این واکسن در بدو تولد و در بیمارستان به نوزادان تزریق می شود.در برخی موارد، ممکن است تزریق واکسن BCG تا سنین بالاتر به تعویق بیفتد، البته تعویق آن باید با مشورت پزشک انجام شود.
رژیم غذایی برای بیماران مبتلا به سل
از آنجا که تغذیه مناسب نقش حیاتی در بهبود بیماران مبتلا به سل ایفا می‌کند. بنابراین باید این افراد برنامه غذایی که شامل گروه های غذایی مهم هستند را دنبال کنند. رژیم غذایی ایده‌آل برای این بیماران باید شامل موارد زیر باشد:
● برای بیماران مبتلا به سل چون در معرض کاهش وزن هستند. دریافت کالری کافی ضروری است.
● بیماران مبتلا به سل باید به طور روزانه پروتئین کافی از منابع مختلف مانند گوشت، مرغ، ماهی، تخم مرغ، حبوبات و لبنیات دریافت کنند.زیرا پروتئین برای ساخت و ترمیم بافت‌ها ضروری است.
● کربوهیدرات‌های پیچیده مثل غلات سبوس‌دار، میوه‌ها و سبزیجات، انرژی پایدار و فیبر لازم برای بدن را فراهم می‌کنند.
● چربی‌های سالم مثل اسیدهای چرب امگا ۳ برای عملکرد سیستم ایمنی بدن ضروری هستند و در منابع گیاهی مانند گردو، بذر کتان و روغن زیتون یافت می شوند.
● ویتامین‌ها و مواد معدنی مانند ویتامین A، C، E، روی و آهن برای تقویت سیستم ایمنی بدن و مبارزه با عفونت سل ضروری هستند.
مزایای تزریق واکسن سل
واکسن ب ث ژ از ابتلا به فرم‌های شدید سل، مانند مننژیت سل و سل استخوانی، در کودکان جلوگیری می‌کند.این واکسن همچنین خطر ابتلا به سل را در بزرگسالان کاهش می دهد.درباره واکسن سل نیز باید بگوییم که تزریقات در منزل شبانه روزی انجام می‌شود .
عوارض جانبی تزریق واکسن سل
عوارض جانبی واکسن BCG معمولاً خفیف و گذرا هستند عوارض شامل تورم، قرمزی و درد در محل تزریق می باشد و در موارد نادر، عوارض جانبی جدی‌تری مانند عفونت در محل تزریق نیز رخ می دهد.
زمان تزریق واکسن سل (BCG)
زمان مناسب برای تزریق واکسن BCG به عوامل مختلفی بستگی دارد.سن یکی از آن عوامل است. واکسن BCG در بدو تولد به نوزادان تزریق می شود. در کشورهایی با میزان بالای سل، واکسن BCG در برنامه‌های روتین واکسیناسیون نوزادان قرار دارد. اگر شما با فرد مبتلا به سل فعال در تماس بوده‌اید، پزشک تزریق واکسن BCG را برای شما تجویز می کند.
مراقبت‌های لازم پس از تزریق واکسن ب ث ژ
پس از تزریق واکسن ب ث ژ، برای جلوگیری از عوارض تزریق واکسن، باید مراقبت هایی از محل تزریق انجام دهید.محل تزریق را تمیز و خشک نگه دارید و از دست زدن یا خاراندن محل تزریق خودداری کنید.بدانید که قرمزی یا تورم در محل تزریق، طبیعی است و به مرور زمان برطرف می‌شود. در صورت وجود از داروهای مسکن مانند استامینوفن یا ایبوپروفن استفاده کنید.اگر محل تزریق چرک کرده و یا متورم شده است و یا اگر تب شدید دارید، فوراً به پزشک مراجعه کنید.
موارد منع مصرف واکسن ب ث ژ
واکسن ب ث ژ (BCG) برای پیشگیری از ابتلا به سل، به ویژه در کودکان، بسیار موثر است. با این حال، در موارد زیر، تزریق این واکسن معمولا توصیه نمی شود.
● سابقه ابتلا به سل فعال: اگر در گذشته به سل مبتلا شده‌اید، نیازی به تزریق واکسن BCG ندارید.
● ضعف سیستم ایمنی: افراد با سیستم ایمنی ضعیف، مانند افراد مبتلا به ایدز دیابت یا سوء تغذیه، معمولاً کاندیدای مناسبی برای تزریق واکسن BCG نیستند.
● بیماری‌های پوستی: افراد مبتلا به بیماری‌های پوستی مانند اگزما یا درماتیت آتوپیک، کاندیدای مناسبی برای تزریق واکسن ب ث ژ نیستند.
● بارداری: به طور کلی، پزشکان تزریق واکسن BCG را در دوران بارداری توصیه نمی‌کنند.
● نوزادان نارس: معمولا تزریق واکسن BCG در نوزادان نارس تا زمانی که وزن آنها به حد کافی افزایش یابد، به تعویق می افتد.
● سابقه واکنش به واکسن BCG: اگر در گذشته به تزریق واکسن BCG واکنش شدید نشان داده‌اید، نباید مجددا این واکسن را تزریق کنید.
با مطالعه مقاله فوق و در نظر گرفتن مطالب مربوط به سل و واکسن آن، قبل از تزریق برای خود و نوزادتان با پزشک مشورت نمایید و از مناسب بودن زمان و شرایط آن مطلع شوید.موسسه های خدمات درمانی که مسئولیت اعزام پزشک یا پرستار به منزل بیماران را به عهده دارند، همه گونه مشاوره در خصوص بیماری سل، واکسن سل و خدماتی نظیر گرفتن نوار مغز در منزل ، آزمایش پاپ اسمیر در منزل را هماهنگ می کنند.